Lubicz-Łapiński: Sarmacki rodowód Polaków. Mit czy rzeczywistość?

Scyto-Sarmaci – stepowi koczownicy w starożytnej Europie

Scytyjski lud irański, przybyły na pogranicze Europy i Azji ok. V w. p.n.e., zamieszkując przez blisko tysiąclecie pograniczne ziemie Morza Czarnego i łuku Karpat rozpalał umysły staropolskich historyków przez wiele wieków. Ten koczowniczo-pasterski naród przybyły z eurazjatyckich stepów, osiedlił się początkowo w dorzeczu Wołgi i Donu, by stopniowo przemieszczać się w kierunku zachodnim. Sarmaci utworzyli szereg plemion jak Roksolanie, zamieszkujący ziemie między Donem a Dniestrem, czy też Jazygowie i Alanowie, kolonizujący ziemie dzisiejszych Węgier, częściowo także Słowacji i Ukrainy.

Sarmaci znani byli ze swoich wyjątkowych zdolności bojowych. W użyciu była konnica, a w szczególności cennymi jednostkami w armii sarmackiej byli konni łucznicy, używający łuków o dalekim zasięgu oraz ciężka kawaleria tzw. katafrakci. Rzymianie, po zetknięciu się z plemionami sarmackimi podczas podboju Dacji, uznali wysoką wartość bojową kawalerii, którą niejednokrotnie wykorzystywali jako jednostki wspomagające swoje legiony podczas podbojów nowych prowincji (m.in. na Wyspach Brytyjskich). Koczownicze grupy scytyjskich najeźdźców na ziemiach polskich odpowiedzialne były około V w. p.n.e. za wyniszczenie ludności kultury łużyckiej.

Dokładny zasięg zamieszkiwania plemion scyto-sarmackich nie jest dobrze poznany. Ziemie na północ od Karpat i na wschód o linii Wisły faktycznie zwane były w czasach antycznych Sarmacją Europejską. Geografowie starożytni jak Herodot czy Ptolemeusz znali jedynie ludy sąsiadujące z „cywilizowanymi królestwami”, które z lepszym czy gorszym szczęściem starali się nanieść na znaną im mapę Europy. W ten sposób do szerszej świadomości przedostawały się informacje o „barbarzyńskich” ludach sąsiadujących z Imperium Rzymian.

Geneza, trwanie i zmierzch idei polskiego sarmatyzmu

Określanie ziem słowiańskich Sarmacją nie wyszło pierwotnie spod piór polskich autorów. Jako jeden z pierwszych Sarmatami określił Słowian kronikarz Flodoard z Reims żyjący we Francji w X wieku¹. Nawiązania do Sarmacji w opisie granic słowiańszczyzny użyte zostały także w najstarszej polskiej kronice Galla Anonima. Konsekwentnie Sarmatami nazywał Polaków XV-wieczny kronikarz Jan Długosz w swoim dziele Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego² co stało się podwaliną dla kolejnych autorów dzieł z pogranicza historii i geografii.

„Polskie wypisanie dwojej krainy świata, którą po łacinie Sarmatią zowią” wydane w 1517 r. po łacinie przez wybitnego polskiego geografa i historyka – Macieja z Miechowa, stało się europejskim bestselerem opisującym Europę Wschodnią³. Książka, przetłumaczona na cztery języki, doczekała się dwudziestu wydań. Wbrew pozorom autor dzieła dość krytycznie rozprawił się ze scytyjsko-sarmackimi korzeniami Polaków, podkreślając autochtonizm i starożytność Słowian w ich aktualnych granicach. Nie przeszkadzało to jednak w rozwoju idei sarmatyzmu, która pod koniec XVI w. złotego okresu historii Polski, miała się w najlepsze. Królestwo Polskie w Sarmacyi Europejskiej zacne i na wszystkie części świata znamienite tymi słowy zaczyna się dzieło „Sarmatiae Europae descriptio” historyka – Aleksandra Gwagnina z 1578 r., dedykowane pierwszym królom elekcyjnym. Kamieniami milowymi w rozwoju idei sarmatyzmu były jednak dzieła: Marcina Bielskiego „Kronika wszystkiego świata” oraz „De origine et rebus gestis Polonorum” Marcina Kromera.

Wprowadzenie szerokiego pojęcia Sarmacji Europejskiej, sięgającej swym antycznym zasięgiem Dniepru i Morza Czarnego, było idealną klamrą spinającą w XVI i XVII w. rozrastające się wielonarodowe państwo Rzeczypospolitej szlacheckiej. Zarówno szlachta z terenu Polski etnicznej, jak i bojarzy i kniaziowie z nowo przyłączanych po Unii Lubelskiej ziemiach wschodnich mogli znaleźć wspólny mianownik w postaci mitu założycielskiego wielokulturowego państwa. Ideologię Sarmacji potęgowały kolejne zwycięstwa oręża polskiego w kolejnych wojnach Rzeczypospolitej ze Szwecją czy Turcją. Sarmatyzm stał się stylem życia, który przetrwał wraz z kulturą baroku do drugiej połowy XVIII w. i stanisławowskich czasów oświecenia.

Atrakcyjna ideologia antycznych korzeni Polaków wykuta w XV-XVII w. przeszła do lamusa w XIX w., choć jeszcze w 1807 r. we wstępie do historii literatury polskiej autorstwa Tomasza Szumskiego czytamy, że dawniejsi Sarmaci, wprzód Lachami, a potem Polakami się nazywali⁴.

Sarmatyzm elit staropolskich nie wynikał jednak z chęci „bajania” o mitycznej przeszłości, ale był wyrazem poszukiwania głębszych korzeni i odnalezienia się wśród narodów o antycznej przeszłości. Nawiązania do ludów starożytnych, wśród innych państw europejskich były również żywe w tym okresie. Francuzi widzieli swoją przeszłość w Gallach, opierających się Rzymianom, Niemcy wywodzili swoją historię od zwycięskich plemion Germańskich, a Węgrzy z racji geograficznej nawiązywali swoją przeszłością do koczowniczych Hunów (do dziś imię Attyla jest modne wśród młodych Węgrów).

Pochodzenie Polaków i Sarmatów w świetle badań DNA

Nowoczesne metody badawcze przychodzą z pomocą w rozwikłaniu wielu zagadek przeszłości, które do tej pory pozostały nierozwiązane. Jedną z takich metod, są badania genetyczne, a w szczególności analizy DNA chromosomu Y, a więc materiału typowego dla męskiej części populacji. Ze względu na specyficzne dziedziczenie tego fragmentu genów wyłącznie w linii męskiej, badania Y-DNA pozwalają sklasyfikować populacje wiążąc je w charakterystyczne grupy tzw. Haplogrupy. Jak się okazuje znaczna część polskiej, męskiej populacji należy do haplogrupy oznaczonej symbolem R1a. Grupa ta występuje najczęściej wśród mieszkańców Azji Środkowej: irańskojęzycznych Iszkaszimów (68%), Tadżyków (64%) i Pasztunów (40-45%), ludów tureckich: Kirgizów (63%), Indii Północnych (w zależności od kasty: 48-73%) i ale przede wszystkim wśród ludów słowiańskich: Serbów Łużyckich (63%), Polaków (56%), Ukraińców (41-54%), Rosjan (47%) i Białorusinów (39-46%).

Próbki DNA można analizować nie tylko od osób żyjących, ale również szczątki archeologiczne, przy odpowiednich warunkach, są w stanie zachować materiał do badań przez setki, a nawet tysiące lat. Od kilkunastu lat zespoły badawcze analizują dane genetyczne z cmentarzysk archeologicznych i kurhanów, porównując je ze współczesnymi populacjami. W przypadku pochówków kultur scytyjskich i sarmackich jak się okazało największa część danych potwierdza w tych szczątkach najliczniejszą obecność Y-DNA z haplogrupy R1a. Niestety diabeł tkwi w szczegółach, a sama grupa oznaczona tym symbolem nie jest jednolita. Haplogrupę R1a charakteryzuje typ chromosomu Y, powstały ok. 30 tys. lat temu, a dopiero kolejne, młodsze odgałęzienia tej grupy i ich symbole są w stanie podzielić ją na interesujące nas linie. Faktycznie znaczna część współczesnych populacji ludzkich o Y-DNA z grupy R1a wywodzi się z grup Indo-Europejskich. Biorąc pod uwagę geografię występowania, tę populację zaliczyć można do wschodnich grup języków Indo-Europejskich, a w szczególności grup bałto-słowiańskich i indo-aryjskich. Starożytni Ariowie swoimi podbojami w II tys. p.n.e. dali początek w Azji grupom ludności mówiących językami irańskimi oraz językami używanymi w północnych Indiach.

Przynależność do wspólnej grupy genetyczno-językowej nie oznacza jednak pochodzenia jednej grupy od drugiej, ale raczej powstanie grup równorzędnych wywodzących się od wspólnego przodka. Jak wykazują badania grupy Indo-Aryjskie, do których zaliczać musieli się starożytni Scytowie i Sarmaci, charakteryzują się mutacją o symbolu Z93, podczas gdy populacje Bałto-Słowiańskie należą głownie do dwóch odłamów: M458 i Z280. Wszystkie te grupy mają wspólnego przodka obliczanego przez naukowców na ok. 5500 lat temu, a wiec okresu znacznie wcześniejszego niż powstanie grup Słowian, Bałtów czy wspomnianych Sarmatów i Scytów. Rekonstruując najdawniejszą historię tych odłamów, wielkiej Indo-Europejskiej rodziny, możemy założyć, że wspólny przodek pra-Słowian i pra-Sarmatów musiał żyć w VI tys. p.n.e., być może gdzieś na kaspijskich lub czarnomorskich stepach, skąd poszczególne grupy krewniacze ruszyły kolonizować Europę i Azję.

Genetyka przekazuje nam dość istotne informacje, że przodkowie Słowian i Bałtów w okresie przełomu neolitu i epoki brązu (IV/III tys.p.n.e.), przybyli do Europy Wschodniej, jako grupy w archeologii określane mianem Kultur Ceramiki Sznurowej. „Sznurowcy” przesuwali się także w kierunku Skandynawii (stąd znaczny odsetek Haplogrupy R1a w krajach germano-języcznych) stanowiąc istotny wkład do powstania ludności pra-Germańskiej.

Niezależnie od wczesnej rozdzielności genetycznej współczesnych Polaków i dawnych Sarmatów należy pamiętać, że nie wszystkie współczesne polskie linie należą wyłącznie do typu bałto-słowiańskiego. Istnieje niewielki odsetek naszych rodaków (1-2%), których profile Y-DNA jak najbardziej mogą wskazywać na sarmackie pochodzenie. Szczególnie odsetek ten zwiększa się w regionach południowych oraz ziem dzisiejszej Ukrainy, gdzie faktycznie w przeszłości mieszkali Sarmaci. Mimo tego, że legendarna ludność wojowniczych koczowników znikła z kart historii około V-VI w. n.e. to zostawiła swój ślad, także genetyczny, we współczesnych populacjach Europy Środkowej i Wschodniej. Jeśli nie jesteśmy bezpośrednimi spadkobiercami irańskich, scytyjskich wojowników, to możemy być pewni, że jesteśmy ich najbliższymi krewnymi. W ten sposób ponownie potwierdza się znane powiedzenie, że w każdej legendzie znajdzie się ziarno prawdy.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 1(3)/2021.

[Grafika: Posłowie scytyjscy przed Dariuszem; Autor: Franciszek Smuglewicz]

_______________________________