Magdaliński: Współpraca energetyczna na tle pozostałych celów inicjatywy Trójmorza

„Trójmorze” jako inicjatywa polityczno-gospodarcza pojawiła się stosunkowo niedawno. W skład tego przedsięwzięcia polityczno-gospodarczego wchodzi 12 państw Unii Europejskiej położonych pomiędzy morzami: Bałtyckim, Czarnym i Śródziemnym: Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry¹.

Pierwsze spotkanie inicjatywy miało miejsce 29 września 2015 roku w Nowym Jorku. Jeszcze w 2015 roku z inicjatywy Prezydenta Polski Andrzeja Dudy i Prezydent Chorwacji Kolindy Grabar-Kitarović powołano grupę Trójmorza. Pierwszy szczyt odbył się w roku 2016, w Dubrowniku w dnia 25-26 sierpnia. Przyjęta na nim deklaracja określiła cele współpracy w dziedzinie energetyki, transportu, komunikacji cyfrowej oraz gospodarki. Kolejne spotkanie, razem z prezydentem USA Donaldem Trumpem odbyło się w Warszawie w dniach 6-7 lipca 2017 roku. Trzeci szczyt inicjatywy został przeprowadzony w dniach 17-18 września 2018 roku w Bukareszcie. Tym razem w obradach dodatkowo brali udział także: Sekretarz ds. Energii USA Rick Perry, niemiecki minister spraw zagranicznych Heiko Maas, przewodniczący Komisji Europejskiej Jean-Claude Juncker oraz komisarz ds. Polityki Regionalnej Corina Cretu. Następne spotkanie państw Inicjatywy miało miejsce w Lublanie 5 i 6 czerwca 2019 roku. Oprócz przedstawicieli najwyższych władz państw Inicjatywy, udział wzięli między innymi: prezydent Niemiec, przewodniczący KE i sekretarz ds. energii USA, a także partnerzy z Wielkiej Brytanii, państw bałkańskich i Partnerstwa Wschodniego. Właśnie wtedy przyjęto deklarację potwierdzającą formalna rejestrację Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza².

Ostatni szczyt Inicjatywy został przeprowadzony 19 października 2020 roku. Z uwagi na trwającą pandemię COVID-19 został przesunięty i odbył się w formie mieszanej (w większości zdalnej). W spotkaniu wzięli udział także przedstawiciele Departamentu Stanu USA i wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej Margrethe Vestager. Głównym sukcesem szczytu była deklaracja USA w sprawie wsparcia finansowego na realizację konkretnych projektów³.

W początkowym okresie, dla dalszego sprawnego rozwoju Inicjatywy, niezwykle istotne okazało się pozyskiwanie zewnętrznego wsparcia i przełamywanie niechęci partnerów europejskich. Poza kluczowym poparciem USA dla Trójmorza, niemniej istotne okazało się przekonanie do Inicjatywy Unii Europejskiej i Niemiec. Na początku projekt Trójmorza był traktowany wręcz jako idea antyeuropejska i antyniemiecka⁴. Z czasem jej postrzeganie uległo zmianie, z uwagi na komplementarność działań Inicjatywy z celami Unii Europejskiej. Także nasz zachodni sąsiad przestał uznawać inicjatywę za wrogą, o czym świadczy chociażby obecność niemieckich polityków na spotkaniach grupy⁵.

Główne projekty

Wśród głównych inicjatyw należy wymienić w pierwszej kolejności gazowy Korytarz Północ-Południe. Ma on na celu połączenie gazoportu w Świnoujściu oraz budowanego gazociągu Baltic Pipe, z pływającym terminalem LNG na chorwackiej wyspie Krk. Warto zaznaczyć, że projekt uzyskał jeszcze w 2013 roku status „Project of Common Interest” („Projektu o znaczeniu wspólnotowym”)⁶.

Via Carpatia, czyli szlak transportowy prowadzący wzdłuż wschodniej granicy Unii Europejskiej i krzyżujący się z korytarzami prowadzącymi z Europy Zachodniej na wschód, to drugi główny projekt inicjatywy Trójmorza. Droga, która będzie miała parametry autostrady lub drogi ekspresowej ma pozwalać na kołowe połączenie północ-południe⁷. Już w 2006 roku, w Łańcucie, na spotkaniu ministrów Litwy, Polski, Słowacji i Węgier pod patronatem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego powstała idea stworzenia szlaku „Via Carpatia”. Trasa ma przebiegać z Kłajpedy i Kowna na Litwie przez Białystok, Lublin, Rzeszów, Koszyce i Debreczyn, a dalej do rumuńskiego portu w Konstancy nad Morzem Czarnym oraz greckiego portu w Salonikach nad Morzem Egejskim. Najważniejszy element podanego szlaku w Polsce, czyli droga ekspresowa S-19 ma być gotowa do końca 2026 roku⁸.

Trzecią inicjatywą, o której warto wspomnieć jest Rail Baltica. Jest to część transeuropejskiego korytarza, który ma na celu połączenie Niemiec, Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii (trasa Berlin-Helsinki). Zmodernizowana linia przystosowana zostanie do ogólnych standardów linii kolejowych obowiązujących w krajach Unii Europejskiej⁹.

Podczas spotkania kilkunastu ministrów z państw regionu Trójmorza we wrześniu 2019 roku, w Warszawie, została powołana grupa robocza dotycząca sektora nowych technologii. Tak zwana „Cyfrowa autostrada Trójmorza”, to projekt, którego celem jest budowa transgranicznej infrastruktury cyfrowej pozwalającej na bezpieczne przesyłanie danych z północy na południe regionu z wykorzystaniem światłowodów i technologii 5G¹⁰.

Projekty energetyczne

Współpraca w wymiarze energetycznym jest jedną z podstaw inicjatywy Trójmorza. W ramach tej Inicjatywy przygotowano 14 projektów energetycznych, w tym 8 o charakterze wielostronnym i 6 o charakterze dwustronnym lub krajowym. Projekty o charakterze wielostronnym to: plan synchronizacji systemów elektroenergetycznych państw bałtyckich (BEMIP), GIPL (Gas Interconnection Poland–Lithuania), Baltic Pipe, Eastring, zwiększenie mocy przesyłowych istniejących połączeń międzysystemowych pomiędzy Rumunią i Węgrami, pływający terminal (typu FSRU) na wyspie Krk w Chorwacji, rurociąg BRUA, Gazociąg IAP (Ionian Adriatic Pipeline)¹¹. Wskazane projekty mają doprowadzić do dywersyfikacji źródeł dostaw gazu i integracji infrastruktury gazowej państw regionu¹². W szczególności mają doprowadzić do uniezależnienia od dostaw gazu z Rosji, a co za tym idzie uniemożliwić szantaż energetyczny ze strony tego państwa.

Plan synchronizacji systemów elektroenergetycznych państw bałtyckich (BEMIP)

Podany projekt ma na celu lepszą integrację rynku energii elektrycznej państw bałtyckich z rynkiem europejskim. Na wskazany plan Unia Europejska przyznała kwotę 720 mln euro, co wynika z kluczowego znaczenia tego przedsięwzięcia dla realizacji projektu Unii Energetycznej¹³. Co prawda już od kilku lat funkcjonują odpowiednie połączenia elektroenergetyczne (LitPol Link, NordBalt, Estlink 1, Estlink 2), ale sieć państw bałtyckich nadal działa w trybie synchronicznym z systemami rosyjskimi i białoruskimi¹⁴.

Co istotne decyzję o sposobie synchronizacji systemów energetycznych państw bałtyckich z Europą Kontynentalną podjęto na spotkaniu (HLG BEMIP¹⁵), w którym brał udział wiceminister energii Tomasz Dąbrowski wraz z Pełnomocnikiem Rządu ds. Strategicznej Infrastruktury Energetycznej Piotrem Naimskim. Decyzja stanowiła wypełnienie porozumienia zawartego przez premierów: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii oraz Przewodniczącego Komisji Europejskiej¹⁶.

GIPL (Gas Interconnection Poland–Lithuania)

Projekt, podobnie jak poprzedni jest także współfinansowany przez UE. W tym przypadku kwota wsparcia wynosi 295,4 mln euro. Do tej pory po stronie litewskiej ułożono 109 z 165 km gazociągu, a na granicy polsko-litewskiej rozpoczęto budowę stacji bilansowania gazu i regulacji ciśnienia. Z uwagi na brak opóźnień inwestycja zostanie prawdopodobnie zakończona w terminie (koniec roku 2021)¹⁷.

Stronami projektu są operatorzy polskiego i litewskiego systemu przesyłowego: GAZ-SYSTEM S.A. oraz AB Amber Grid¹⁸. Obaj operatorzy początkiem listopada 2020 roku rozpoczęli niewiążące badanie rynku. Wskazane badania obejmą rozwój usług dla nowych zdolności przesyłowych, które zostaną udostępnione w wyniku realizacji projektu GIPL oraz utworzenie fizycznego punktu połączenia międzysystemowego na granicy polsko-litewskiej. Co ważne, projekt wykazuje wysoki potencjał komercyjny, a więc będzie spełniał nie tylko funkcję zapewnienia bezpieczeństwa dostaw gazu¹⁹.

Baltic Pipe

Ukończenie tej inwestycji planowane jest na listopad 2022 roku i jak na razie jest ona realizowana zgodnie z harmonogramem. Niektóre części gazociągu zostały już nawet ukończone (połączenie półwyspu Jutlandzkiego z duńskimi wyspami Ærø i Fionią²⁰.

Stronami projektu jest GAZ-SYSTEM S.A. i operator duńskiego systemu przesyłowego gazu Energinet. Inwestycja składa się z 5 głównych komponentów: gazociągu na dnie Morza Północnego, rozbudowy duńskiego systemu przesyłowego, tłoczni gazu w Danii, gazociągu na dnie Morza Bałtyckiego i rozbudowy polskiego systemu przesyłowego. Przepustowość Baltic Pipe ma wynieść 10 mld m³ rocznie²¹. Biorąc pod uwagę fakt zużycie gazu w Polsce na poziomie ok. 19 mld m³ (dane za rok 2019)²², istnienie gazoportu w Świnoujściu, który może przyjmować 5 mld m³ rocznie (przy rozbudowie 7,5 m³, a potencjalnie, przy dalszych inwestycjach nawet 10 m³)²³, krajowego wydobycia na poziomie 4 mld m³ (dane za rok 2019)²⁴ oraz planów budowy pływającego gazoportu w Zatoce Gdańskiej (o przepustowości 4,5 mld m³)²⁵, Polska bez większych problemów będzie mogła reeksportować gaz do państw wchodzących w skład inicjatywy Trójmorza.

Eastring

Celem podanego projektu jest połączenie gazowe Słowacji (tłocznia w Veľké Kapušany na granicy z Ukrainą), Węgier, Rumunii i Bułgarii. Na dzień dzisiejszy jego realizacja stoi jednak pod wielkim znakiem zapytania z uwagi na wycofanie inwestycji z listy projektów PCI (brak finansowania ze strony Unii Europejskiej)²⁶.

Zwiększeniu mocy przesyłowych istniejących połączeń międzysystemowych pomiędzy Rumunią i Węgrami

W tym przypadku działania mają polegać na zwiększeniu mocy przesyłowych między Rumunią i Węgrami z 1,75 mld m³ do 4,4 mld m³ oraz między Węgrami i Słowacją do 5,2 mld m³. W praktyce inwestycja może nie zostać jednak zrealizowana, gdyż operatorzy systemu gazociągów w Rumunii i na Węgrzech poinformowali, że brak jest wystarczającego zapotrzebowania na gaz ziemny, które dawałoby podstawy do zwiększenia przepustowości. W przypadku drugiego połączenia szanse na realizację są znacząco większe z uwagi za zainteresowanie Węgier zakupami gazu z kierunku północnego²⁷.

Pływający terminal (typu FSRU) na wyspie Krk w Chorwacji

Chorwacki projekt jest w końcowej fazie realizacji i jest wielce prawdopodobne, że terminal rozpocznie działalność w 2021 roku²⁸. Poza chorwackimi spółkami odbiorcą gazu będzie także MFGK Chorwacja, która jest własnością węgierskiego MFGK. Węgry zamierzają między innymi kupować około 250 mln m³ gazu rocznie od potentata energetycznego Shell. Warto zwrócić uwagę na to, że Węgrzy zawarli po raz pierwszy długoterminowe kontrakty na dostawy gazu z dostawcami innymi niż rosyjski Gazprom²⁹.

Rurociąg BRUA

Podany rurociąg ma połączyć Bułgarię, Rumunię, Węgry oraz Austrię ze złożami gazu ziemnego w Azerbejdżanie, a także z istniejącym i budowanym gazoportem w Grecji. Inwestycja napotyka na kłopoty, które wynikają z jednej strony ze zmniejszenia zapotrzebowania na gaz ziemny w związku z pandemią COVID-19, a z drugiej z wycofania się przez dwie firmy węgierskie z zarezerwowanych przepustowości rozszerzonego interkonektora gazowego na granicy Węgier i Rumunii. W związku z tym projekt jest zagrożony, chociaż na terytorium Rumunii trwa bez specjalnych opóźnień rozbudowa sieci gazowej, która miałaby docelowo służyć także i tej inwestycji³⁰.

Gazociąg IAP (Ionian Adriatic Pipeline)

Koncepcja wskazanego przedsięwzięcia obejmuje tłoczenie gazu ziemnego z magistrali TAP (Trans Adriatic Pipeline) przebiegającej przez Albanię, Czarnogórę oraz Bośnię i Hercegowinę do Chorwacji. Na dzień dzisiejszy inwestycja jest jednak opóźniona, co wynika z pandemii COVID-19. Do dziś nie zakończono pierwszego etapu związanego z wytyczaniem trasy gazociągu. Zgodnie z pierwotnymi planami miało to nastąpić do września 2020 roku³¹.

Podsumowanie opisanych inwestycji energetycznych

Widoczne są postępy w realizacji części, z podanych 8 inwestycji. Największy progres jest widoczny w projektach, które uzyskały dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej (m. in. budowa terminalu LNG na wyspie Krk w Chorwacji) oraz tych, w których realizację zaangażowana jest Polska (GIPL, czy Baltic Pipe). Część projektów, o czym już była mowa, boryka się z poważnymi problemami. Pandemia COVID-19 i zmniejszenie zapotrzebowania na gaz ziemny w Europie może negatywnie wpłynąć na ich realizację³².

Podsumowanie i wnioski

Wśród głównych projektów inicjatywy Trójmorza znajdują się, obok projektów dotyczących sfery logistyczno-transportowej i informatyczno-telekomunikacyjnej także inwestycje energetyczne. Ich znaczenie jest kluczowe z punktu widzenie Inicjatywy.

Warto zwrócić uwagę na to, że istotne, priorytetowe przedsięwzięcia energetyczne realizowane w ramach inicjatywy Trójmorza dotyczą przede wszystkim gazu ziemnego. Przykładowo brak wśród nich inwestycji w energetykę jądrową, technologie wodorowe, czy Odnawialne Źródła Energii, co mogłoby być korzystne dla Trójmorza i poszczególnych państw tej Inicjatywy. Należy zwrócić uwagę na to, że USA są skłonne zaoferować państwom regionu także cywilne technologie jądrowe, o czym wspominał sekretarz energii USA – Rick Perry³³.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 2(2)/2020.

[Grafika: Wind turbines in a rapeseed field in Sandesneben, Germany; Autor: Jürgen from Sandesneben, lic. CC]

_______________________________