Hermann: Rosyjska demokRACJA okresu putinowskiego

Władimir Putin od ponad dwóch dekad (lata 2000-2008, 2012-obecnie)¹ piastuje urząd prezydenta Federacji Rosyjskiej (FR). Z perspektywy zachodnich dziennikarzy, naukowców i analityków, hołdujących modelowi demokracji liberalnej, Rosja jest państwem niedemokratycznym, autorytarnym, w którym praktyki polityczne są co najmniej niepoprawne. Mimo, iż w latach 90. XX wieku państwo było uważane za demokrację w pierwszych stadiach rozwoju, dziś już nie znajduje alternatywy stanowisko Stevena Fisha: „demokratyzacja w Rosji nie powiodła się”². Podobne zdanie reprezentuje gros polskich polityków. Znana jest wypowiedź Andrzeja Dudy na forum Parlamentu Europejskiego z marca 2015 roku, kiedy to stwierdził, iż: ,,Rosja dzisiejsza z demokracją nie ma już nic wspólnego”³. Przed dokonaniem jednoznacznej i surowej oceny poziomu demokracji w Rosji warto jednak zadać sobie trud i pochylić się nad uwarunkowaniami prowadzącymi do obecnego stanu systemu politycznego tamże.

Rosyjscy politolodzy dowodzą, że w Rosji demokracja jest. Co prawda, charakteryzuje się ona innymi wyznacznikami niż amerykańska i europejska, co czyni ją po prostu inną, nie gorszą. W latach 2005-2006 Wladislaw Surkow⁴ sformułował koncepcję demokracji suwerennej (ros. cуверенная демократия). Polityk wskazał na wyższość demokracji ,,suwerennej”, jaka ma miejsce w Rosji, nad demokracją ,,niesuwerenną”, to jest zachodnią.

Faktem jest, że zachodnie organizacje, NATO czy UE wypracowały dość precyzyjnie określony wachlarz wartości i postaw, które albo są krytykowane, albo doceniane, a każde państwo pragnące dołączyć do grona członków owych organizacji musi ten zbiór wzorców zaaprobować. Analizując założenia Surkowa można wywnioskować, że futurystyczna wizja, jaką zaproponował Francis Fukuyama, dotycząca wyższości liberalnej demokracji nad innymi formami ustrojów⁵, może nie być słuszna. Liberalna demokracja nie zakwitła na gruncie rosyjskim, a mimo to Moskwa wciąż stanowi potęgę europejską. Zachodnie próby demokratyzacji Rosji, karania jej sankcjami, zarzucanie agresji, braku wolności słowa i mediów oraz krytykowanie nieprzestrzegania praw człowieka można za Aleksiejem Czadajewem nazwać ,,nową wyprawą krzyżową przeciwko Rosji”⁶.

Surkow zdefiniował suwerenną demokrację jako „sposób życia politycznego społeczeństwa, w którym władze, ich ciała i działania są wybierane, formowane i kierowane wyłącznie przez naród rosyjski w całej jego różnorodności i integralności dla osiągnięcia dobra materialnego. bytu, wolności i sprawiedliwości dla wszystkich obywateli, grup społecznych i narodów, jej twórcy. (…) Koncepcja suwerennej demokracji ma wyrażać siłę i godność narodu rosyjskiego poprzez rozwój społeczeństwa obywatelskiego, wiarygodnego państwa, konkurencyjnej gospodarki i skutecznego mechanizmu wpływania na światowe wydarzenia”⁷. Wyraźne jest zatem sprzeciwianie się hegemonii Zachodu i jego zasadom przy jednoczesnym pragnieniu zachowania samodzielności i wyłącznego prawa do samostanowienia, co wielokrotnie w swoich medialnych wystąpieniach podkreślał Władimir Putin. Według filozofii politycznej Putina, tradycja demokratyczna w Rosji jest wartością historyczną i naturalną, podobnie jak wolność i sprawiedliwość i, co najważniejsze, to Rosjanie sami określą czas, etapy, warunki i formy rozwoju tej wartości⁸.

Rozwojowi w Rosji niezachodniego modelu demokracji sprzyja szereg czynników. Po pierwsze, podczas gdy dla państw Zachodu celem jest szeroko pojęta wolność, dla Rosjan stałym priorytetem jest osiągnięcie stanu bezpieczeństwa i utrzymanie go⁹. Bezpieczeństwo jest rozumiane przez putinowski obóz władzy jako suwerenność, jako niepoddawanie się naciskom ze strony UE i USA, jako umiejętność szybkiego ustabilizowania sytuacji na wypadek wybuchu masowego buntu społecznego. Po drugie, istotne jest skumulowanie i utrzymanie władzy w rękach jednej osoby, w przypadku FR w rękach Putina, czyli tak zwana personifikacja władzy¹⁰. Jest to cecha systemu politycznego, wywodząca się jeszcze z czasów samodzierżawia¹¹. Dla przykładu, w lipcu 2020 roku Duma Państwowa FR przyjęła projekt ustawy¹², jaką ostatecznie Putin podpisał 5 kwietnia 2021 roku, zgodnie z którą będzie on mógł piastować urząd prezydenta do 2036 roku. Cementuje to na kolejne lata pozycję jego i jego partnerów politycznych ale też daje Rosjanom poczucie pewności i stabilności. System, jaki ukształtował się w Rosji po roku 2000, cieszy się legitymizacją opartą niejako na umowie społecznej. Według wyników badań prowadzonych w okresie 03.2020-01.2021, przez rosyjską Fundację ,,Opinia Publiczna’’ (ros. Фонд Общественное Мнение), blisko 60% respondentów ufa Putinowi, a około 65% ocenia całokształt jego działań pozytywnie¹³, co stanowi potwierdzenie, iż personifikacja władzy jest wśród Rosjan pożądana i skuteczna.

Trzecim elementem, który powoduje, że zachodni model demokracji jest niepopularny w Rosji, jest brak gotowości społeczeństwa do przyjęcia tak odmiennych niż znane od pokoleń zasady i modele postępowania. Tradycja silnej władzy w państwie powoduje, że z jednej strony ludzie są przyzwyczajeni do Putina i po latach sprawowania przez niego władzy wiedzą czego mogą od niego oczekiwać, a z drugiej zaś otoczeni są sterowanymi przez państwo mediami, w których podtrzymywany jest antagonistyczny obraz znanej, domowej, swojskiej Rosji oraz zgniłego, zdemoralizowanego, zniszczonego przez konsumpcjonizm Zachodu. Rosjanie od setek lat widzą dla siebie specjalne miejsce na świecie, popierają to argumentami i wcielają w życie, czego przykładem może być nieustająca ekspansja czy, w ich narracji, pomoc sąsiadom i wzięcie ich pod swoje opiekuńcze skrzydła.

⇒ CZYTAJ RÓWNIEŻ: Hermann: More maiorum, czyli o rewaloryzacji folkloru i języka kaszubskiego ⇐

Otwartym pozostaje pytanie na ile określana przez współpracowników Putina ,,suwerenna’’ demokracja jest jeszcze formą demokracji, a na ile jest uzasadnieniem stopniowego wprowadzania rządów autorytarnych. Tym samym nie pozostawia wątpliwości, że „w rosyjską mentalność wpisane jest głęboko (…) pragnienie pójścia własną drogą”¹⁴. Rosjanom, szczególnie w trakcie ostatnich dwóch dekad, udało się zapoczątkować wciąż trwający proces zmiany systemu politycznego. Oczywiście pragnienie bezpieczeństwa, tradycyjny obraz silnego przywódcy, opiekuna i autorytetu, a także mentalność ludzi nie są jedynymi czynnikami, umożliwiającymi uprawianie ,,suwerennej demokracji”. Jednakże, należy pamiętać, jak pisał Roman Bäcker, że ,,zrozumieć Rosji nie sposób, jeśli przykłada się do niej siatkę kategorii stosowanych do analizowania społeczeństw Zachodniej Europy czy Północnej Ameryki”¹⁵. Wobec tego warto w sposób obiektywny zastanowić się czy faktycznie w Rosji nie ma demokracji, czy może ma ona po prostu inną naturę? I czy jej odmienność jest równoznaczna z kroczeniem w stronę autorytaryzmu?

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 2(4)/2021.

[Grafika: kremlin.ru, lic. CC]

_______________________________