Góralczyk: Brajan, Colin i Mika w jednej ławce z Boguchwałą, Chwalimirem i Jaremą, czyli o prawnych aspektach wyboru imion w Polsce

Badania nad historią i przyczynami nadawania imion zarówno w Polsce jak i na świecie prowadzą głównie kulturoznawcy i językoznawcy. Naukowcy poświęcają swoje prace badaniom nad motywacją pozwalającą ujawnić wartości jakimi kierują się użytkownicy języka wybierając imię swojemu dziecku¹. Temat ten co roku ukazywany jest również w mediach, głównie w artykułach prasowych przedstawiających najpopularniejsze imiona w danym roku. Przy wyborze imion dla dzieci rodzice najczęściej kierują się modą, historią i tradycją rodzinną, jak też inspiracjami zaczerpniętymi z popkultury. I tak w szkolnej ławie obok siebie zasiadają Brajan z Chwalimirą czy Colin z Jaremą, co w obecnych czasach już prawie nikogo nie dziwi. Kulturoznawcy i językoznawcy w swoich badaniach pomijają jednak aspekt prawny, gdyż niewielu z nich zauważa, że w czasach współczesnych na to jakie imiona są wybierane przez użytkowników języka, mają wpływ nie tylko aspekty kulturowe, ale również obowiązujące prawo.

 

Wybór imienia dziecka pod rządami ustawy z dnia 29 września 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego

 

Od 1 marca 1987 roku do 1 marca 2015 roku w Polsce obowiązywała ustawa z dnia 29 września 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego². Zgodnie z art. 50 niniejszej ustawy kierownik urzędu stanu cywilnego odmawiał przyjęcia oświadczenia o wyborze dla dziecka więcej niż dwóch imion, imienia ośmieszającego, nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej oraz imienia niepozwalającego odróżnić płci dziecka. W razie wyboru przez rodziców imienia wbrew tym ograniczeniom, kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia przyjęcia oświadczenia rodziców o wyborze takiego imienia³. Odmowa wpisania do aktu urodzenia imion wskazanych przez rodziców dziecka następowała w formie decyzji administracyjnej.

Jak wskazuje się w doktrynie, określenia imię ośmieszające lub imię nieprzyzwoite nie posiadają swojej definicji legalnej. Oceny danego imienia pod kątem ośmieszającego czy nieprzyzwoitego brzmienia danego imienia dokonuje w każdy przypadku kierownik urzędu stanu cywilnego, jednakże ocena ta nie może być dowolna i musi mieścić się w dopuszczalnych granicach swobody interpretacji określeń ustawowych na tle konkretnego stanu faktycznego⁴. Jako przykład ośmieszających wyrazów, które nie mają charakteru imienia A. Czajkowska wskazuje na przykład określenia Burza, Piorun, Dakota, Antena, Lucyper, Korea, Belzebub⁵. Niedopuszczalne są również imiona w formie zdrobniałej, które pochodzą od innego pełnego imienia np. Karolinka, Piotruś czy Jacuś.

Co istotne pod rządami ustawy z 1986 roku niedopuszczalny był wybór imienia niepozwalającego odróżnić płci dziecka, a w konsekwencji również niemożliwym było nadanie dziecku płci męskiej imienia żeńskiego i odwrotnie. Jak wskazuje A. Czajkowska wyjątek stanowiło imię Maria, które z uwagi na swoja wyjątkową pozycję w polskiej tradycji mogło być nadawane dziecku płci męskiej tylko łącznie z imieniem wyraźnie męskim. Imię Maria było i wciąż jeszcze jest nadawane jako drugie imię na cześć Marii z Nazaretu⁶.

Ponadto pomimo, iż ustawa z dnia 29 września 1986 roku Prawo o aktach stanu cywilnego nie zawierała takiej regulacji, niedopuszczalnym było nadanie dziecku, które miało polskie obywatelstwo i pochodziło od rodziców również mających polskie obywatelstwo, imienia w brzmieniu i pisowni obcej, np. Max, Alex, Mary, Jack czy John⁷. Zakaz ten wynikał z ustawy z dnia 7 października 1999 roku o języku polskim⁸, zgodnie z którą językiem urzędowym jest język polski, a podmioty wykonujące zadania publiczne w Polsce dokonują czynności urzędowych w języku polskim.

Wybór imienia dziecka pod rządami obowiązującej ustawy z dnia 28 listopada 2014 roku Prawo o aktach stanu cywilnego

Podstawę prawną wyboru imienia w Polsce aktualnie stanowi ustawa z dnia 28 listopada 2014 roku Prawo o aktach stanu cywilnego⁹. Art. 59 niniejszej ustawy stanowi o kryteriach, jakie musi spełniać wybrane imię. Wybrane imię lub imiona nie mogą być zamieszczone w akcie urodzenia w formie zdrobniałej oraz nie mogą mieć charakteru ośmieszającego lub nieprzyzwoitego. Aktualnie wybrane imię lub imiona mogą być imionami obcymi niezależnie od obywatelstwa i narodowości rodziców dziecka. Można również wybrać imię, które nie wskazuje na płeć dziecka, ale w powszechnym znaczeniu jest przypisane do danej płci.

Tak też od 1 marca 2015 roku obywatele polscy mogą nadawać swoim dzieciom imiona obce również w obcej pisowni. Jak wskazuje D. Sorbian obywatelstwo rodziców nie jest warunkiem przesądzającym o możliwości nadania urodzonemu dziecku imion obcych, jeśli imię nie jest ośmieszające, nieprzyzwoite i odróżnia płeć dziecka. Wyjątek stanowi możliwość nadania dziecku imienia nieuwzględniającego płci, w sytuacji gdy imię przypisuje się zwyczajowo bez względu na płeć urodzonego dziecka¹⁰.

 

Praktyka wybierania imion w Polsce

W praktyce wybór imienia dziecka dokonywany przez jego rodziców poddany jest kontroli kierownika urzędu stanu cywilnego. W większości przypadków problemy interpretacyjne nie występują, gdyż dzieciom nadawane są od lat funkcjonujące w języku polskim imiona. Przykładowo w 2020 roku wśród najczęściej wybieranych w Polsce imion męskich znalazły się kolejno imiona Antoni, Jan, Aleksander, Jakub, Franciszek, Szymon, Filip, Mikołaj, Leon i Stanisław¹¹. Natomiast wśród najpopularniejszych imion żeńskich znalazły się imiona Zuzanna, Julia, Zofia, Hanna, Maja, Lena, Alicja, Oliwia, Laura i Maria¹². Sprawy wątpliwe i sporne na początkowym etapie kierownik urzędu stanu cywilnego może rozwiązać przy pomocy ciał doradczych. W przypadku wątpliwości dotyczących danego imienia kierownik może zasięgnąć opinii Rady Języka Polskiego, która zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim w wypadku wystąpienia w toku czynności urzędowych istotnych wątpliwości dotyczących użycia języka polskiego, sporządza rekomendacje.

Rada Języka Polskiego opiniuje różne zapytania kierowane zarówno przez kierowników urzędów stanu cywilnego jak i obywateli, są one publikowane na stronie internetowej rady i stanowią ciekawy materiał dla badaczy. W październiku 2020 roku Rada Języka Polskiego wydała opinie na temat zmiany imienia na Max dla kobiety, wskazując, iż: „forma Max nie może być uznana za imię żeńskie, gdyż ma zakończenie spółgłoskowe, a to jest typowe dla rzeczowników męskich”¹³. Innym razem opinia dotyczyła imienia Gniewko, gdzie Rada stwierdziła, iż „kierownik Urzędu Stanu Cywilnego może odmówić nadania imienia Gniewko, gdyż jest to forma zdrobniała imienia Gniewomir”. Natomiast listopadzie 2019 roku rada opiniowała na temat imienia Collin wskazując, iż „w wymawianym, jak się można domyślać, jako [kolin] – występuje nietypowa dla polszczyzny różnica między wymową a pisownią: litera c wymawiana jest jako [k]. Z językowego punktu widzenia jest ona przeciwwskazaniem wobec wprowadzenia go do obiegu. Jak mi jednak wiadomo, art. 59 Ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego nie uznaje takiej rozbieżności za przeszkodę w zarejestrowaniu imienia”¹⁴.

Co interesujące Rada zajmowała się również imionami zaczerpniętymi z popkultury, a mianowicie z popularnej sagi George’a Lucasa „Gwiezdne wojny” raz na wniosek obywatela opiniowała imię Vader, innym razem na prośbę kierownika jedno z urzędów stanu cywilnego rzędu wydawała rekomendację na temat imienia Yoda. W kwestii imienia Vader Rada stwierdziła, iż: „wprawdzie spełnia ono niektóre wymagania ustawy „Prawo o aktach stanu cywilnego”, bo nie jest imieniem nieprzyzwoitym, jednoznacznie wskazuje męską płeć nosiciela i nie jest formą zdrobniałą, ale nie jestem pewien, czy nie jest imieniem ośmieszającym ze względu na popkulturowe pochodzenie. Na pewno zaś jest imieniem piętnującym nosiciela swoją dziwacznością. Można przypuszczać, że za dwadzieścia albo trzydzieści lat Gwiezdne wojny zestarzeją się, a syn pozostanie ze swoim półkomiksowym imieniem jako świadectwem dawnej fascynacji rodziców fantastycznonaukową twórczością George’a Lucasa. I jeszcze jedno: imionom tradycyjnie przypisuje się funkcję „życzącą” (żeby nosiciel imienia był taki, jak to imię sugeruje). A trudno przypuścić, żeby rodzice życzyli swemu synowi, by wyrósł na Vadera z Gwiezdnych wojen”¹⁵. Odnośnie imienia Yoda Rada stwierdziła, iż trudno jednoznacznie stwierdzić „czy skojarzenie z istotą o zielonej skórze przyniesie krzywdę dziecku, które będzie nosiło jej imię. Jeśli chodzi o formę imienia i jego zgodność z zasadami polszczyzny, to należy odpowiedzieć, że nie jest to imię występujące w języku polskim oraz że jego forma jest nietypowa dla naszego języka, gdyż występuje rozbieżność między wymową a pisownią (litera y jest wymawiana jako [j])”¹⁶.

Rada poruszała również problem imienia Jarema stwierdzając, iż to „niewątpliwie imię męskie – używane w Polsce od wieków. Jest to wschodniosłowiański odpowiednik imienia Jeremi, będącego skróceniem formy Jeremiasz. Każda z tych form (Jeremiasz,Jeremi,Jarema) jest dziś traktowana jako samodzielne imię. Mimo że nazwy męskie mają na ogół zakończenie spółgłoskowe, to istnieje kilka kończących się na -a (por. Kuba, Kosma, Bonawentura)”¹⁷.

Po przedstawieniu tych kilku barwnych przykładów, uwagę czytelnika należy zwrócić na fakt, iż opinia Rady Języka Polskiego ma tylko charakter doradczy i nie jest ostateczna. Formalnie decyzja należy do kierownika urzędu stanu cywilnego, od której przysługuje odwołanie w trybie procedury administracyjnej.

Podsumowanie

Na koniec, warto zwrócić uwagę na pewien ponadczasowy aspekt przedstawionego problemu. Otóż nawet w czasach I Rzeczypospolitej nadawanie imion, nie było tematem niezmąconym trendami i modą. Imiona od zawsze odzwierciedlały pewien model kulturowy danego społeczeństwa, ale były również podatne na wpływy z innych obszarów kulturowych. I tak zdominowana przez kulturę chrześcijańską szlachta polska, wśród której królowały imiona świętych, nierzadko nadawała swoim potomkom imiona o greckiej etymologii lub zapożyczone z języków krajów ościennych tj. na przykład z czeskiego czy niemieckiego czy z regionów wschodnich, np. z Rusi. Przy całej tej różnorodności kulturowej – Rzeczpospolita wszak była przez długi czas tyglem wielu kultur – nikt nie musiał regulować „dobrego smaku” czy granic „przyzwoitości” albo też „polskości” imion. Jedynym czynnikiem warunkującym przetrwanie przez tak barwny historycznie i kulturowo okres kanonu polskich imion, które wszak też są znaczącym elementem polskiej tożsamości, była siła i potęga polskiej kultury, która była w stanie oprzeć się wpływom z zewnątrz. Dziś musimy korzystać z instytucji takich jak Rada Języka Polskiego, pożytecznych, choć można nieśmiało powiedzieć nieco sztucznych, by chronić nasze dziedzictwo kulturowe, nierzadko z mizernym skutkiem.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 2(4)/2021.

[Grafika: The fight of Luke Skywalker, Darth Vader and The Emperor at Madame Tussauds; Autor: Mirko Toller, lic. CC]

_______________________________