Hermann: More maiorum, czyli o rewaloryzacji folkloru i języka kaszubskiego

Kaszubi stanowią autochtoniczną ludność północnej Polski (z XIII wieku pochodzą pierwsze oficjalne zapiski zawierające terminy dux Cassubie tj. Książę Kaszub) – zamieszkiwali tereny od obecnego Pomorza Zachodniego, poprzez Pomorze, do krańców Trójmiasta i Półwyspu Helskiego. Tradycje kaszubskie, dania kuchni kaszubskiej, podobnie jak i język, różnią się w zależności od miejsca regionu. Z innym akcentem wypowiadają się Kaszubi w Pucku, w Wejherowie czy w Kościerzynie.

Znamienny jest fakt, że Kaszubi przez wieki byli mieszkańcami swoistego pogranicza. Na kartach ich historii zapisała się przynależność państwowa zarówno do państwa polskiego, jak i do państwa niemieckiego. Ze względu na położenie geograficzne, nie bez znaczenia dla Kaszubów były także relacje Rzeczpospolitej Obojga Narodów ze Szwecją, czy też potęga gdańskiego portu. Kaszubi wówczas, jak i po dziś dzień, trudnili się przede wszystkim rolnictwem, rybołówstwem i handlem.

Już w XIII wieku Kaszubów postrzegano jako obywateli drugiej kategorii¹. Byli poddawani silnej germanizacji, zabraniano im odprawiania liturgii po kaszubsku, obchodzenia świąt katolickich, a dzieci niemówiące w języku niemieckim były społecznie dyskryminowane. W 1772 roku obszar Kaszub został ostatecznie wcielony do Królestwa Prus. Za czasów Fryderyka II Wielkiego² wprowadzono przymusowy pobór do armii pruskiej dla młodych Kaszubów. Jednakże, pomimo usilnych starań zaborcy, tradycje i tożsamość kaszubskie przetrwały, a do pierwszej fali swoistego renesansu kultury kaszubskiej doszło już w połowie XIX wieku.

W Pelpinie w 1836 roku utworzono Collegium Marianum, gdzie językiem wykładowym oficjalnie był język polski³. Kadrę pedagogiczną stanowili w dużej mierze duchowni pochodzenia kaszubskiego. W 1869 roku, tamże zaczęto wydawać czasopismo Pielgrzym, które poza informacjami i felietonami na temat polityki, zawierało publikacje polskich i kaszubskich pisarzy poruszających tematy kultury i sztuki. Za sprawą Floriana Ceynowa (kasz. Florión Cenôwa) powstawać zaczęła literatura w języku kaszubskim oraz w języku niemieckim – o Kaszubach. W 1879 roku Ceynowa zredagował podręcznik z gramatyką języka kaszubskiego Zarés do Grammatikj Kaŝébsko-Słovjnskjè Mòvé, opisywał lokalne zwyczaje i mentalność, jednocześnie podkreślając nierozerwalny związek Kaszubów z Polską. Nazywany jest ,,budzicielem Kaszub’’.

Wobec zaostrzenia pruskiej polityki antykaszubskiej w ostatnich dekadach XIX wieku⁴, setki kaszubskich rodzin wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych i Kanady, gdzie do dziś stanowią kilkutysięczną diasporę. Kaszubi w Kanadzie kultywują rodzimy folklor. W Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku znajduje się ekspozycja poświęcona emigrantom kaszubskim w Kanadzie, szczególnie w miejscowości Wilno. Poza fotografiami i historiami rodzin, można zobaczyć odtworzony dom Trapera Kaszubskiego, ówczesne warunki mieszkaniowe, a także zapoznać się z licznymi inicjatywami podejmowanymi obecnie przez lokalnych Kaszubów we współpracy z emigracją kaszubską w Kanadzie.

Zainteresowanie tematyką kaszubską powróciło następnie w początkach XX wieku. W 1907 roku, w Kartuzach Izydor Gulgowski⁵ i Friedrich Lorentz⁶ założyli Kaszubskie Towarzystwo Ludoznawcze. Za pośrednictwem czasopisma Mitteilungen des Vereins für Kaschubische Volkskunde (tj. ,,Wiadomości Kaszubskiego Towarzystwa Ludoznawczego’’) publikowali zebrane materiały na temat mieszkańców, kultury, języka, obyczajów kaszubskich. Zaledwie rok później, Aleksander Majkowski⁷ rozpoczął publikację Gryfa. Pisma dla spraw kaszubskich. Ostatni tytuł był szczególnie ważny, bowiem wydawany w języku polskim, traktował o świadomości narodowej, o literaturze kaszubskiej, o roli Kaszubów w społeczeństwie; stanowił przeciwwagę dla procesów germanizacji. Niektóre z numerów Gryfa zostały zdigitalizowane i udostępnione przez Bałtycką Bibliotekę Cyfrową.

W 1912 roku, również z inicjatywy Aleksandra Majkowskiego, założono w Gdańsku Towarzystwo Młodokaszubów (kasz. Towarzëstwò Młodokaszëbów). Towarzystwo skupiało przede wszystkim literatów i działaczy społecznych. Propagowano kulturę i język kaszubski, próbowano uświadomić Kaszubom, jak wartościowa jest ich regionalna obyczajowość oraz rozpowszechniano wiedzę o Kaszubach wśród Polaków. Młodokaszubi powołali do życia Bibliotekę i Muzeum Kaszubsko-Pomorskie w Sopocie.

Kaszuby powróciły do odrodzonego i wolnego państwa polskiego na mocy ustaleń terytorialnych traktatu wersalskiego z 1919 roku. Kaszubską reprezentację na konferencji pokojowej w Wersalu stanowili Aleksander Majkowski, Tomasz Rogala⁸ i Antoni Abraham⁹. W Wersalu postanowiono także, że dotychczas kaszubski Gdańsk zostanie Wolnym Miastem. Taki status quo utrzymał się przez okres dwudziestolecia międzywojennego. Kaszuby po raz kolejny zostały podzielone – część Kaszubów pozostało na terenach, które zostały przyznane Niemcom, większość znalazła się na terytorium Polski, a część w Wolnym Mieście Gdańsk. Utrudniło to utrzymanie jedności i wspólnotowości Kaszubów, a tym samym czasowo wstrzymało rozkwit lokalnej kultury. Wybuch II wojny światowej, szczególnie jej początek, tak bliski i tragiczny dla ludności kaszubskiej, na długo przysłonił plany o dalszym propagowaniu folkloru i mowy Kaszubów.

Po zaledwie dwudziestu latach niezależności od zwierzchnictwa pruskiego, Kaszubi zostali brutalnie zaatakowani przez Rzeszę Niemiecką. Hitlerowcy dopuścili się masowej eksterminacji ludności kaszubskiej. Do dziś żywa jest pamięć o miejscach kaźni, takich jak Las Piaśnicki, KL Stutthof w Sztutowie, Las Kartuski i wiele innych. Ponadto, Niemcy przejęli główne szlaki komunikacyjne, zajęli budynki użyteczności publicznej i dostosowali je do swoich potrzeb; zmienili kaszubskie i polskie nazwy miejscowości na nazwy niemieckie, na przykład, Wejherowo stało się Neustadt in Westpreußen (tj. Nowe Miasto w Prusach Zachodnich). Niemcy podjęli próbę nie tylko wynarodowienia Kaszubów, ale i ich zgładzenia.

W odpowiedzi na działania wojenne, Kaszubi już w 1939 roku nawiązali współpracę z Armią Krajową i utworzyli Tajną Organizację Wojskową Gryf Kaszubski, na czele której stanął Józef Dambek¹⁰. Kaszubi wielokrotnie dali się poznać jako ludzie pracowici, lojalni, wierzący w Boga, przywiązani do ziemi i tradycji. Tuż po wojnie wznowili nakład czasopisma Kaszubska więź (kasz. Zrzesz Kaszëbskô). W 1946 roku, delegacja kaszubska wystąpiła na Kongresie Polaków-autochtonów województwa zachodnio-pomorskiego w Szczecinie, manifestując, z jednej strony swoje przywiązanie do państwa, a z drugiej niezależność i znaczenie regionalnej kultury kaszubskiej.

Można powiedzieć, że od czasów zakończenia II wojny światowej, po dzień dzisiejszy, zauważalna jest stała tendencja wzrostowa pod względem zainteresowania folklorem i językiem kaszubskim. Mimo, że za czasów Polskiej Republiki Ludowej, Kaszubi byli traktowani przez władze z pogardą, jako niewykształcona masa chłopska. Tymczasem, Kaszuby powoli rozkwitały. Już w 1945 roku, w Kartuzach otwarto Wystawę Martyrologii Polskiej, którą zaprezentowano w Muzeum Kaszubskim¹¹. Powstawało coraz to więcej literatury podejmującej tematykę kultury kaszubskiej. Tworzono liczne wystawy rękodzieła i haftu kaszubskiego, którym towarzyszyły występy wokalne lokalnych zespołów muzyki kaszubskiej.

W roku 1956, w Gdańsku założono Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie (kasz. Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié)¹², które z powodzeniem działa do dziś. Jednym ze statutowych celów Zrzeszenia jest ,,szerzenie w społeczeństwie (szczególnie wśród młodzieży) znajomości tradycji kaszubsko-pomorskich’’¹³. W 1969 roku utworzono Kaszubski Park Etnograficzny, którego podwaliny stworzył już w 1906 roku wyżej wspomniany Izydor Gulgowski z małżonką. Znajdujące się w malowniczej części Kaszub Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich we Wdzydzach Kiszewskich, stanowi kompleks budynków w architekturze kaszubskiej, kościół, kuźnię, młyny, w pełni wyposażone domy chłopów. Skansen jest odwzorowaniem dawnej wsi kaszubskiej.

W 1968 roku utworzono Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Obecnie Muzeum znajduje się w budynku zabytkowego Pałacu Przebendowskich. Dla zwiedzających dostępne są stałe wystawy m. in. starodruków i rękopisów poezji kaszubskiej, pamiątek po lokalnych twórcach, fotografii. Ponadto, Muzeum regularnie jest organizatorem wernisaży, koncertów, spotkań literackich, warsztatów haftu kaszubskiego oraz malowania na szkle wzorów kaszubskich. Współpracuje ze szkołami, lokalnymi mediami, wydawnictwami, Uniwersytetem Gdańskim i innymi.

Znane są słowa papieża Jana Pawła II, który podczas pielgrzymki na Kaszuby w 1987 roku, powiedział: ,,Drodzy Bracia i Siostry Kaszubi! Strzeżcie tych wartości i tego dziedzictwa, które stanowią o Waszej tożsamości”. Cytat ten został przywołany w 2006 roku, w uchwale Sejmu RP w sprawie uczczenia 50. rocznicy odrodzenia ruchu kaszubskiego¹⁴. Dla Kaszubów, dla których wiara w Boga stanowi jedną z fundamentalnym wartości, spotkanie z papieżem było ogromnym przeżyciem, które zaowocowało m. in. przetłumaczeniem Nowego Testamentu na język kaszubski¹⁵. Wielu Kaszubów aktywnie działało w NSZZ Solidarność, od momentu jego utworzenia w Gdańsku, w 1980 roku.

Wśród wybitnych popularyzatorów kultury kaszubskiej wymienić należy Gerarda Labudę, Kaszuba, który jako Rektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wiceprezes Państwowej Akademii Nauk, opublikował liczne dzieła na temat historii swojej Małej Ojczyzny, dla przykładu: ,,Kaszubi i ich dzieje’’ (Gdańsk 1996), ,,Historia Kaszubów w dziejach Pomorza t.1 Czasy średniowieczne’’ (Gdańsk 2006). Światową sławą okrył się także pisarz pochodzenia kaszubskiego, urodzony w Gdańsku Günter Grass. W 1999 roku otrzymał Literacką Nagrodę Nobla. Grass jest autorem takich utworów, jak: trylogia ,,Blaszany bębenek’’, ,,Kot i mysz’’, ,,Psie lata’’. Kaszubskie korzenie Grassa były dla niego źródłem licznych inspiracji artystycznych.

Prawdziwą wolność, o jaką Kaszubi walczyli przez stulecia, uzyskali dopiero po roku 1989. Nawet, albo przede wszystkim pod względem językowym. Do tej pory język kaszubski (kasz. kaszëbskô mòwa) uznawany był za jeden z wielu dialektów języka polskiego. W latach 90. XX wieku sytuacja zaczęła się zmieniać, aż w końcu, w 2005 roku język kaszubski został oficjalnie uznany za język regionalny¹⁶. Można się nim swobodnie posługiwać w szkołach czy urzędach, na równi z językiem polskim. Co więcej, nauka języka kaszubskiego na początku lat 2000. została przywrócona do szkół. Na początku w formie dodatkowych kół zainteresowań, zaś obecnie język kaszubski można w wielu szkołach średnich wybrać jako regularny, pełnowymiarowy przedmiot. Organizowane są coroczne konkursy literackie i recytatorskie poezji kaszubskiej, a także olimpiady z wiedzy o języku. Co ciekawe, język kaszubski jest jednym z przedmiotów, jaki mogą zdawać maturzyści w ramach egzaminu dojrzałości.

Uniwersytet Gdański, jako pierwszy w Polsce, wystąpił w ofertą studiów pierwszego stopnia na kierunku Etnofilologia Kaszubska, gdzie poza warsztatem filologicznym i nauką języka kaszubskiego, studenci mają szansę zapoznać się z historią regionu, folklorem, literaturą i muzyką. Kaszubi są dumni z tego, że ich regionalna kultura po wiekach tłamszenia i marginalizowania została należycie doceniona, a Państwo objęło swoim wsparciem inicjatywy mające na celu dalszy rozkwit kaszubszczyzny. Sam język kaszubski stał się obiektem badań nie tylko polskich naukowców. Pochodzący z Serbii prof. Dušan-Vladislav Paždjerski od lat efektywnie zajmuje się badaniem analogii języka kaszubskiego z językiem serbskim.

Poza spuścizną literacką i kulturową, Kaszuby jako region stanowią malowniczy zakątek Polski, który przez cały rok kusi turystów licznymi jeziorami, morzem, lasami, wielokilometrowymi ścieżkami rowerowymi, sielankowym wręcz krajobrazem rodem z ,,Pana Tadeusza’’ Mickiewicza. Co roku na terenie Kaszub odbywają się festiwale, na których można spróbować lokalnej kuchni i posłuchać kaszubskiej muzyki, a w okresie Bożego Narodzenia zapoznać się z kaszubskimi tradycjami świątecznymi, które są nieco odmienne od tych, mających miejsce w pozostałych miejscach w Polsce.

Będąc na Kaszubach, warto, poza Trójmiastem czy Półwyspem Helskim, udać się do dziesiątek mniejszych miejscowości, takich jak Kartuzy czy Wejherowo, nazywane ,,Duchową stolicą Kaszub’’, które urzekają gościnnością, architekturą i licznymi zabytkami. Warta uwagi jest np. Kalwaria Wejherowska (kasz. Wejrowskô Kalwarëjô), jedna z najstarszych i największych w Polsce. Obecnie w całym regionie kultywowanie kultury kaszubskiej jest silnie pielęgnowane. Nazwy miejscowości na znakach drogowych zapisane są nie tylko po polsku ale i po kaszubsku. Na ulicach, szczególnie mniejszych miast i wsi, na co dzień słyszy się melodię języka kaszubskiego.

Kaszuby były i pozostały regionem specyficznym. Mówiący na swój własny sposób Kaszubi byli przez wieki poddawani germanizacji, a ich wyjątkowa kultura symplifikacji. Wielu Kaszubów za swoją miłość i przywiązanie do tożsamości zapłaciło najwyższą cenę. Jako mieszkańcy pogranicza polsko-niemieckiego przejęli rozmaite zachowania i słowa typowe dla przedstawicieli mieszkańców obu stron granicy. Jedną z właściwości języka kaszubskiego jest obecność licznych germanizmów. Podobnie przedstawia się kwestia nazwisk. Kaszubi – Polacy z dziada pradziada bardzo często noszą niemieckie nazwiska.

Język i zwyczaje, które kiedyś były szykanowane, dziś są powodem do dumy. Historia Kaszub, choć burzliwa i okupiona krwią, dzisiaj stanowi źródło nauki, mądrości i inspiracji. Kaszubi są ludźmi, którzy udowodnili, że wielopokoleniowe upór i wytrwałość są elementarną wartością, dzięki której przetrwała unikalna i nietuzinkowa obyczajowość. Odrodzenie kaszubszczyzny, które niby fale pojawiało się regularnie na przestrzeni wieków, po czym równie regularnie było tłumione, dziś wydaje się być już niczym niezagrożone i będące w pełni rozkwitu.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 1(3)/2021.

[Grafika: Gdyńska Parada Niepodległości 11 listopada 2010 r. Sztandar Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego; Autor: Topory, lic. CC]

_______________________________