Olech, Lis: Działalność dżihadystycznych organizacji terrorystycznych w rejonie Sahelu

Zagrożenie terrorystyczne w Sahelu nieprzerwanie rośnie od 2015 roku, a szczególnie dwie największe organizacje oraz powiązane z nimi komórki naznaczyły swoją obecność w regionie: Al-Kaida (Al-Qaeda – AQ) oraz Państwo Islamskie (Islamic State – ISIS)¹. Ich możliwości militarne są na tyle duże, że grupy prowadzą regularne walki z rządami państw, koalicjami państw oraz organizacjami międzynarodowymi. Ta destrukcyjna działalność terrorystyczna powoduje, iż regularnie dochodzi do zamachów, w których giną cywile, a tysiące ludzi zostało przymusowo przesiedlonych. Ponadto grupy terrorystyczne będą dążyć do realizacji swoich interesów – zdobywania kolejnych terytoriów, funduszy i wpływania na sytuację w państwa – poprzez zaangażowanie w Afryce Wschodniej i Centralnej.

Sahel (arabski Sāḥil) to półpustynny region zachodniej i północno-środkowej Afryki, rozciągający się od Senegalu na wschód do Sudanu, przez część terytoriów Mauretanii, Mali, Burkina Faso, Nigru, Nigerii, Czadu i Sudanu aż do Erytrei, na wybrzeżu Morza Czerwonego. Natomiast kraje G5 Sahel to: Burkina Faso, Czad, Mali, Mauretania i Niger. Należy jednak podkreślić, że Mauretania to jedyny kraj G5, który nie jest w stanie wojny z terrorystami. Głównych czynników tego stanu rzeczy należy upatrywać w dalekiej odległości geograficznej od terytoriów, na których operują członkowie Al-Kaidy i Państwa Islamskiego, skutecznej działalności służb bezpieczeństwa w państwie, a także permanentnej ochronie swojej granicy z Mali.

W 2020 roku w regionie Sahelu (szczególnie w Mali, Burkina Faso i zachodnim Nigrze) zaobserwowano 1170 ataków o charakterze terrorystycznym. Stanowi to 44% wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim i utrzymuje nieprzerwany wzrost przemocy z udziałem grup islamistycznych w regionie od 2015 roku. W efekcie ataków zginęło 4122 osoby, a śmiertelność podczas zamachów w 2020 roku była o 57% wyższa niż rok wcześniej, co uwydatnia rosnącą brutalność z dżihadystycznych grup. Ponadto przemoc w regionie Sahelu spowodowała przesiedlenie około 1,7 miliona ludzi, a braku żywności doświadczyło ponad 3 miliony osób, głównie w Mali i Burkina Faso².

Warto zaznaczyć, że komórki Państwa Islamskiego i Al-Kaidy walczą ze sobą o wpływy i również między nimi dochodzi do tarć. Prowadzi to do zmian w zajmowanych terytoriach, rozpadów poszczególnych grup i budowania nowych struktur, a także zmiany w sposobie i kierunku prowadzenia konfliktów. Nawet jeśli Państwo Islamskie jest znane ze swoich zdolności bojowych to Al Kaida znajduje się w znacznie lepszej sytuacji, przewyższając ISIS pod względem liczebności i utrzymując wpływ w regionie Delty Nigru³.

Al-Kaida

Oddziały Al-Kaidy w Sahelu stanowią rosnące zagrożenie dla państw Afryki Zachodniej. Grupa utrzymuje stałą obecność w Mali, gdzie spada skuteczność dowodzonej przez Francuzów misji antyterrorystycznej. Obecnie bojownicy salaficko-dżihadystyczni rozszerzają swoje operacje z Mali na sąsiednie kraje, w tym Burkina Faso, Niger, Wybrzeże Kości Słoniowej, Benin, a także Senegal. Ponadto bojownicy powiązani z Al-Kaidą będą decydować się na ataki w Afryce Zachodniej aby powstrzymać rozwój misji antyterrorystycznych i jednocześnie osiągnąć nadrzędny cel Al-Kaidy polegający na dominacji na wybrzeżu.

Obecnie w regionie Sahelu operuje kilkadziesiąt grup mających związki z Al-Kaidą, a największe z nich to⁴:

• Al-Qaeda in the Islamic Maghreb (AQIM),

• Jama’at Nusrat al Islam wal Muslimin (JNIM),

• Macina Liberation Front (FLM),

• Ansar Dine,

• Ansaroul Islam,

• Al-Shabaab,

• Al Muhajiroun,

• Al Hijra (wcześniej: Muslim Youth Center).

Grupy dżihadystyczne szybko rozprzestrzeniły się w Sahelu, wykorzystując różnice etniczne, słabość polityczną państw, korupcję, łamanie praw człowieka oraz konflikty wewnętrzne. Oddziały Al-Kaidy od 2012 roku kontynuują ekspansję na południe kontynentu przez Burkina Faso. Grupy terrorystyczne dążą do utrzymania obecności w Sahelu a następnie zwiększenia zaangażowania w Afryce Zachodniej, gdzie stopniowo uzyskując przewagę, będą mogły skierować swoje komórki terrorystyczne do kolejnych państw. Tym samym z uwagą należy śledzić kolejne działania organizacji terrorystycznej. Według francuskich służb bezpieczeństwa, Al-Kaida opracowuje obecnie plan ekspansji terytorialnej w kierunku Zatoki Gwinejskiej, a w szczególności Wybrzeża Kości Słoniowej i Beninu⁵. Operowanie w tych państwach, które są bardzo niestabilne politycznie, może umożliwić terrorystom na wpływanie na sytuację wewnętrzną i stopniowe zajmowanie terytoriów. Dodatkowo operowanie w zatoce pozwoliłoby organizacji na większe zaangażowanie w handel bronią i narkotykami oraz porwania dla okupu, co przełożyłoby się na znaczne korzyści finansowe.

Obecnie oddziały Al-Kaidy w Mali przygotowują się do przeprowadzenia ataków w Senegalu i innych przybrzeżnych krajach Afryki Zachodniej. Al-Kaida w Islamskim Maghrebie (AQIM) utworzyła bazę w Mali, która pozwala jej wywierać wpływy na sąsiednie kraje, nie tylko na Burkina Faso ale także na Wybrzeże Kości Słoniowej i obecnie Senegal. Dodatkowo trzeba podkreślić ekspansję JNIM w Afryce Zachodniej, która od początku 2020 roku jest głównym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Senegalu, uderzając również w interesy gospodarcze, m. in. zajmując tereny w pobliżu kopalni złota. Ponadto utrzymanie obecności terrorystów u wybrzeża Atlantyku w Afryce Zachodniej stwarza dla JNIM możliwości realizowania quasi polityki zagranicznej – poprzez kontrolę szlaków handlowych oraz dostęp do linii transportowych i komunikacyjnych – która bezpośrednio zagraża interesom Stanów Zjednoczonych i Europy. Oprócz powyższych, poruszanie się na granicy Mali – Senegal (który nie należy do grupy G5 Sahel) pozwala na budowanie buforu wsparcia terrorystów w jednym lub drugim państwie, w zależności od czynności realizowanych przez koalicję antyterrorystyczną, dowodzoną przez Francję⁶. Obecnie Mali jest piątym, najczęściej atakowanym przez terrorystów krajem w Afryce (po Demokratycznej Republice Konga, Somalii, Mozambiku i Nigerii)⁷.

Państwo Islamskie

Państwo Islamskie jest organizacją terrorystyczną, która w ostatnich latach stanowiła jedno z największych zagrożeń dla międzynarodowego bezpieczeństwa. Chociaż ISIS utraciło znakomitą większość swojego terytorialnego Kalifatu, podkreślić należy, że – wbrew niektórym komunikatom^8,9 – organizacja ta nie została całkowicie pokonana, a jej członkowie nadal pozostają aktywni.

Państwo Islamskie na przestrzeni lat udowodniło swoje możliwości prowadzenia działań w różnych zakątkach świata. Tak szeroką rozpiętość geograficzną realizowanych operacji organizacja ta zawdzięcza faktowi posiadania grup terrorystycznych będących filiami ISIS, czyli grupami „współpracującymi” z Państwem Islamskim i działającymi pod jego banderą. Przykładów jest wiele, m. in. Islamic State-Khorasan, czyli komórka ISIS działająca w Afganistanie, IS-Yemen, operujące na terenie pogrążonego w konflikcie Jemenu, czy IS-Sinai Province, która funkcjonuje na Półwyspie Synaj.

Kolejnym regionem, w którym obecność ISIS jest zaznaczona właśnie dzięki jej regionalnym komórkom, jest Sahel, na terenie którego działają Islamic State West Africa Province (ISWAP; na pograniczu Nigerii, Nigru, Czadu i Kamerunu) i Islamic State in the Greater Sahara (ISGS; na terytoriach Mali, Burkina Faso i Nigru). Należy podkreślić, że wraz z utratą terytorialnego Kalifatu i osłabieniem pozycji organizacji na Bliskim Wschodzie to właśnie Sahel przez część badaczy uważany jest za obszar, na którym Państwo Islamskie będzie próbowało odbudować swą potęgę.

Islamic State West Africa Province

ISWAP – w jej obecnym kształcie – to jedna z organizacji powstałych po rozpadzie (podziale) Boko Haram (BH), do którego doszło w 2016 roku¹⁰. Zyskała ona sporą popularność i poparcie wśród muzułmańskiej populacji zamieszkującej tereny jej działań, kładąc nacisk na wykorzystanie taktyki zwanej „zdobywając serca i umysły” (odnoszącej się do zaskarbienia sympatii i poparcia lokalnej ludności). W przypadku ISWAP zastosowanie tej taktyki objawia się faktem lepszego traktowania cywili niż w przypadku rywalizujących z nią organizacji terrorystycznych, a nawet nigeryjskiej armii i innych struktur państwowych oraz zapewnieniu im opieki medycznej (na miarę swoich możliwości), organizowaniu dostępu do wody pitnej, zapewnieniu warunków do prowadzenia i rozwoju własnych działalności gospodarczych, a także stosowaniu powszechnie akceptowalnego systemu podatkowego¹¹.

Powyższe działania przekładają się na wsparcie dla organizacji i ułatwiają jej pozyskiwanie nowych członków, na co również niemały wpływ mają różnice pomiędzy ISWAP a Boko Haram (czy też, używając akronimu oryginalnej nazwy grupy, JAS) w strategii dotyczącej przeprowadzania zamachów i ataków: podczas gdy członkowie JAS uciekają się do ograbiania cywilów, terroryzowania meczetów i targowisk zamachami samobójczymi, ISWAP skupia się w większej mierze na atakowaniu celów wojskowych. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można też stwierdzić, że ISWAP, w przeciwieństwie do JAS, nie wykorzystywało do przeprowadzania samobójczych zamachów kobiet ani dzieci¹².

Niemniej jednak ISWAP jest jedną z dwóch głównych grup terrorystycznych odpowiadających za znaczny wzrost przemocy ze strony organizacji dżihadystycznych w 2020 roku, w regionie Jeziora Czad – w porównaniu do 2019 roku, liczba aktów przemocy z ich strony na tym obszarze wzrosła o około 60 procent (1223 w 2020 roku wobec 766 w roku 2019)¹³.

ISWAP utrzymuje silne relacje z bliskowschodnim „dowództwem” ISIS, a niektóre z taktyk i operacji stosowanych przez członków ISWAP przypominają akcje podejmowane przez członków ISIS w Syrii. Przykładem działalności ISWAP w ostatnich miesiącach są dwa samobójcze ataki, które członkowie tej organizacji przeprowadzili w pierwszej połowie stycznia 2021 roku przeciwko nigeryjskim żołnierzom zaangażowanym w kontrterrorystyczną operację w nigeryjskim stanie Borno, przy użyciu samochodów wypełnionych materiałami wybuchowymi¹⁴.

Islamic State in the Greater Sahara

ISGS to organizacja terrorystyczna powstała w 2015 roku. Jest uznawana przez analityków za wyjątkowo sprawną jeśli chodzi o organizowanie zasadzek i korzystanie z improwizowanych ładunków wybuchowych (IEDs)¹⁵. Jest także jedną z dwóch organizacji odpowiadających za zdecydowaną większość ataków i aktów przemocy, do jakich doszło w regionie Sahelu w 2020 roku¹⁶. Warto nadmienić, że na przykładzie tej organizacji, a właściwie jej konfliktu z podległą wobec Al-Kaidy JNIM, można ukazać rywalizację pomiędzy Państwem Islamskim a Al-Kaidą, która została wspomniana powyżej.

ISGS odpowiada za ponad połowę ofiar przemocy ze strony terrorystycznych grup w Sahelu w 2020 roku. W prawie 50% swoich ataków ISGS atakowało cywilów, przemocą – niejako w przeciwieństwie do ISWAP, o czym wspomniano wyżej – wpływając na lokalne społeczności. Szczególnie narażone na ataki ze strony tej organizacji są społeczności zaangażowane w wydobycie złota oraz zamieszkujące okolice szlaków tranzytowych, którymi przemycane są towary z wybrzeża Afryki Zachodniej. Dostęp do obu czynników – złota i szlaków przemytniczych – jest kluczowy dla dalszego rozwoju i ekspansji tej organizacji¹⁷.

W ostatnim okresie członkowie ISGS wykazali się znacznymi zdolnościami jeśli chodzi o rekrutację nowych członków, wykorzystując do tego celu propagandę sterowaną przez bliskowschodnie dowództwo ISIS, a także lokalne konflikty na tle etnicznym – przede wszystkim piętnowanie transgranicznej ludności Fulani¹⁸. Jeśli zaś chodzi o relacje z Państwem Islamskim to zacieśniły się one w sposób szczególny w 2019 roku, co poskutkowało jakościową zmianą w strategiach walki stosowanych przez ISGS. Po serii ataków przeprowadzonych pod koniec 2019 roku ISGS zostało uznane za jedno z największych zagrożeń terrorystycznych w Sahelu¹⁹.

Konkluzje

Od 2014 roku główne wysiłki na rzecz walki z terroryzmem w regionie są podejmowane przez Republikę Francuską, która dostrzega zagrożenie w postaci migrujących terrorystów z Sahelu do Europy. Ponad 5000 francuskich żołnierzy stacjonujących w Mali, wspieranych przez działania realizowane przez grupę Takuba²⁰, jest ukierunkowanych na zmagania z lokalnymi oddziałami Państwa Islamskiego i Al-Kaidy. Prezydent Republiki Francuskiej, E. Macron stwierdził, że z terrorystami nie należy rozmawiać tylko walczyć i nie można prowadzić dialogu z grupami terrorystycznymi, które nadal zabijają cywilów i żołnierzy, w tym francuskich żołnierzy. Żadne porozumienia zawarte przez Francję z państwami w Afryce nie dotyczą utrzymywania dialogu z grupami powiązanymi z Al-Kaidą w Islamskim Maghrebie (AQIM) lub z organizacją Państwa Islamskiego (ISIS)²¹.

Można postawić tezę, że zagrożenie terrorystyczne ze strony komórek AQ i ISIS niejako na stałe wpisało się w krajobraz Sahelu. Oprócz pogrążonych w konflikcie rejonów Bliskiego Wchodu, Sahel, ze względu na kilka kluczowych czynników m. in powszechne ubóstwo mieszkańców, polityczną słabość rządzących państwami regionu, marginalizację niektórych grup etnicznych i konflikty na tym tle, które są nierzadko wykorzystywane w procesach rekrutacji nowych członków czy nieadekwatną ochronę ze strony struktur państwowych, zapewnia organizacjom terrorystycznym przestrzeń i warunki do dalszego rozwoju i działania. Kluczem do rozwiązania tego problemu nie wydaje się być jedynie kwestia militarnego pokonania organizacji terrorystycznych działających w regionie, lecz również, a być może przede wszystkim, wsparcie dyplomatyczne i gospodarcze (w tym materialne i inwestycyjne) dla regionu, które umożliwi jego długofalowy rozwój.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 1(3)/2021.

[Grafika: Dans le village de Zenam Kelouri, les soldats nigériens procèdent à une démonstration de force de leur lutte contre Boko Haram, le 29 février 2016.; Autor: VOA/Nicolas Pinault]

_______________________________